Τρίτη 17 Νοεμβρίου 2009

Η σπηλιά του Κένταυρου Χείρωνα


- Είναι πολύ συχνή η προσπάθεια ταύτισης διαφόρων τόπων με σημαντικά γεγονότα του παρελθόντος, καθώς και η ταύτιση αντικειμένων με πρόσωπα ή στιγμές που υπήρξαν ιδιαίτερα σε περασμένες εποχές και στην εξέλιξη των πραγμάτων. Οι λόγοι για μια τέτοια προσπάθεια ποικίλουν από περίπτωση σε περίπτωση. Και αν για ιστορικά γεγονότα και πρόσωπα κάτι τέτοιο μπορεί να είναι έως και θεμιτό , τι μπορεί να σημαίνει για μυθικά γεγονότα και πρόσωπα;

- Η αναζήτηση του "Αγίου Δισκοπότηρου" στη δυτική κουλτούρα μεταφράζεται στα καθ' ημάς στην αναζήτηση τάφων σπουδαίων μορφών της ελληνικής μυθολογίας, μυθικών πόλεων, αντικειμένων που σχετίζονται με μυθικές μορφές έξω από κάθε λογική προσμονή ύπαρξης...

- Τέτοια μυθικά όντα, που σύμφωνα με την αρχαιοελληνική παράδοση ζούσαν και στο Πήλιο, ήταν οι Κένταυροι. Γνωστότερος από όλους, ο Χείρωνας. Μισά άλογα, μισά άνθρωποι αντιπροσώπευαν την άγρια και απολίτιστη πλευρά του ανθρώπινου είδους και συνδέονταν με φασαρίες και αρνητικά γεγονότα. Ο Χείρωνας όμως ήταν το αντίθετο από τους ομοειδείς του. Αντιπροσώπευε την πολιτισμένη πλευρά του ανθρώπινου είδους και μέσα από τη σοφία και τις γνώσεις του γεφύρωνε την άγρια φύση με τον πολιτισμό.

- Όπως γνωρίζουμε από τις σχετικές αναφορές των μύθων, ο Χείρωνας κατοικούσε σε μια σπηλιά στο Πήλιο. Σε ποια όμως; Σχεδόν σε κάθε γωνιά του θρυλικού βουνού των κενταύρων υπάρχει και μια σπηλιά που οι ντόπιοι αναγνωρίζουν ως "σπηλιά του Χείρωνα". Τα κίνητρα για ια τέτοια ταύτιση μπορούν να αποδοθούν από την απλή επιθυμία να ταυτιστεί η ίδια η σημερινή μικροκοινωνία ενός τόπου με ένα ένδοξο παρελθόν προκειμένου να σφυρηλατήσει μέσα από αυτό την ιδιαίτερη ταυτότητά της, έως πιο καθημερινά και υλιστικά ελατήρια που συμβαδίζουν με απόψεις για οικονομική ανάπτυξη του κάθε τόπου μέσα από τουριστική προβολή και εκμετάλλευση...

- Πολλές φορές είτε με την ιδιότητα του αρχαιολόγου είτε με εκείνη του ερασιτέχνη σπηλαιολόγου έχω συζητήσει με απλούς ανθρώπους για το θέμα. Η άποψη μου είναι απλή και κρυστάλλινη. Εφόσον από τη μια τα μυθικά αυτά πλάσματα δεν μπορεί να υπηρξαν με τη μορφή που περιγράφονται στη μυθολογία, αλλά από την άλλη αποτελούσε πεποίθηση των αρχαίων προγόνων μας η ύπαρξή τους, τότε δεν έχει σημασία η αναζήτηση αυτού καθαυτού του τόπου κατοικίας τους, αλλά αντίθετα αποκτά ιδιαίτερο νόημα και αξία η αναζήτηση των τόπων εκείνων στους οποίους οι αρχαίοι κάτοικοι του Πηλίου πίστευαν ότι τα μυθικά αυτά όντα κατοικούσαν. Με άλλα λόγια σπηλιά - κατοικία του Κένταυρου Χείρωνα όπως περιγράφεται στη μυθολογία προφανώς και δεν υπήρξε, αλλά μπορεί να υπήρξαν σπηλιές ή άλλα μέρη, όπου οι αρχαίοι κάτοικοι της περιοχής πίστευαν ότι κατοικούσε κάποτε ο Χείρωνας. Πολύ πιθανό μάλιστα να μετέτρεψαν τους χώρους αυτούς σε ιερούς τόπους ή τόπους λατρείας και μέσω αυτής της ιδιαιτερότητάς τους να μας βοηθούν στον εντοπισμό τους.

- Στην αντίθετη περίπτωση που θεωρήσουμε τους Κενταύρους απλούς ανθρώπους που λόγω του τρόπου ζωής τους (έφιπποι) και των δραστηριοτήτων τους (έφιπποι βοσκοί που κέντριζαν τα ζώα για να τα οδηγούν από μέρος σε μέρος) μπερδεύτηκαν στη φαντασία του κόσμου με τα μυθικά τέρατα μέσα στο ομιχλώδες και μυστηριακό τοπίο του Πηλίου, τότε ίσως όντως να πρέπει να αναζητήσουμε κατοικίες. Κατοικίες όμως βοσκών χωρίς κάτι το ιδιαίτερο ή κατι το ξεχωριστό. Μιλάμε δηλαδή για σπηλιές με κατοίκηση ή έστω χρήση από κτηνοτρόφους της Νεολιθικής ή της Πρώιμης και Μέσης Εποχής του Χαλκού. Αναζητούμε δηλαδή πολύ συγκεκριμένα στοιχεία, τα οποία γενικότερα υπάρχουν σε αρκετές σπηλιές της περιοχής. Και σε αυτή την περίπτωση βέβαια δεν μπορώ να φανταστώ σε τι θα διαφέρει η σπηλιά του βοσκού πλέον Χείρωνα από τους υπόλοιπους της περιοχής προκειμένου να ταυτιστεί αρχαιολογικά...

Τετάρτη 28 Οκτωβρίου 2009

Τα πάθη ... του Αναύρου ποταμού!

Η εικόνα είναι από το blog Artanis



. Άναυρος είναι το όνομα ενός ποταμού, που έγινε γνωστό σε σχέση με τον Ιάσονα, την Ιωλκό και την Αργοναυτική εκστρατεία. Σύμφωνα με το μύθο, στο ποτάμι αυτό ο Ιάσονας έχασε το ένα του σανδάλι προσπαθώντας να διασχίσει τα ορμητικά του νερά, πηγαίνοντας στην Ιωλκό. Από εκείνη τη στιγμή ξεκίνησαν οι περιπέτειες τόσο για το μυθικό ήρωα όσο και για το ... ποτάμι!!!

. Για λόγους, που η ανάπτυξή τους ξεπερνά τις φιλοδοξίες αυτού του σημειώματος, κρίθηκε σκόπιμο πολλά σύγχρονα τοπωνύμια της περιοχής του Βόλου, συμπεριλαμβανομένων και των ποταμών αλλά και των Δήμων (παλιών και Καποδιστριακών), να δοθούν με βάση αρχαίες ή μυθικές ονομασίες. Η ταύτιση των τόπων έγινε άλλοτε εύκολα και άλλοτε δύσκολα σε σχέση με τις ιστορικές και τοπογραφικές γνώσεις που ίσχυαν την εκάστοτε περίοδο ονοματοθεσίας. Συνδέοντας τις γνωστές ανά εποχή αρχαιότητες με συγκεκριμένες πόλεις ή περιοχές της αρχαιότητας και της μυθολογίας, αποκτούσε αυτομάτως ονόματα και ο σύγχρονος χάρτης της περιοχής. Έτσι μας προέκυψαν μια σειρά από αμφιβόλου εγκυρότητας και σημασίας ονόματα όπως οι ποταμοί Άναυρος και Κραυσίδωνας, ο Δήμος Ιωλκού, οι Δήμοι Αισωνίας, Αρτέμιδας, Σηπιάδος και ούτω καθεξής.

Ας επικεντρωθούμε όμως στον Άναυρο, μιας και εξ' αρχής αυτός τέθηκε ως θέμα στον τίτλο.

. Όλα ξεκινούν από την αγωνία ειδικών και μη να ταυτίσουν τη μυθική Ιωλκό με κάποιον συγκεκριμένο τόπο. Οι ειδικοί γιατί θεωρούν ότι μια τέτοια ταύτιση θα προωθήσει την επιστημονική γνώση παράλληλα βέβαια με τη φήμη τους. Οι μη ειδικοί είτε γιατί διακατέχονται από έναν τοπικιστικό ιδεαλισμό ρομαντικής φύσεως, είτε διότι μια τέτοια σύνδεση μπορεί να αποτελέσει μια καλή αφετηρία για ανάπτυξη της κάθε περιοχής με όρους τουριστικούς και οικονομικούς. Η παλαιότερη λοιπόν τοποθέτηση της μυθικής Ιωλκού στο σύγχρονο χάρτη, έγινε στα τέλη του 19ου αιώνα, από τον Άγγλο στρατιωτικό William Leake, ο οποίος ταύτισε με την πόλη αυτή τα ερείπια στο λόφο της Επισκοπής (βόρεια του σημερινού Βόλου). Με άποψη του συντάχθηκαν στη συνέχεια μια σειρά ερευνητών με πιο γνωστούς τον Ν. Γεωργιάδη και τον Lolling. Παράλληλα τοποθετήθηκε η αρχαία πόλη της Δημητριάδας στο λόφο της Γορίτσας, όπου επίσης υπάρχουν αρχαία ερείπια. Το ποτάμι που περνούσε αμέσως ανατολικά της "Ιωλκού"- Επισκοπής και ανάμεσα σε αυτή και τη "Δημητριάδα" - Γορίτσα, τι πιο φυσικό από το να ονομαστεί "Άναυρος". Αντίστοιχα, ο δήμος στα όρια της περιοχής του οποίου βρίσκονται όλα αυτά πως αλλιώς μπορούσε να ονομαστεί εκτός από "Δήμος Ιωλκού"; Έτσι όλα είχαν τακτοποιηθεί μια χαρά και το μόνο που πραγματικά εξακολουθούσε να λείπει ήταν το σανδάλι...

. Τίποτα όμως δεν είναι ποτέ τόσο απλό όσο φαίνεται! Γρήγορα έγινε κατανοητό ότι τα ερείπια στο λόφο της Επισκοπής είναι πολύ μεταγενέστερα της Εποχής του Χαλκού και άρα δεν μπορούν να έχουν καμία σχέση με την πόλη της Ιωλκού!! Το ίδιο "λάθος" χρονολογικά αποδείχτηκαν και τα ερείπια στη Γορίτσα και η αρχαία Δημητριάδα μαζί με τη μυθική Ιωλκό μετακόμισαν για άλλες κοντινές περιοχές. Για την ιστορία μόνο αναφέρω ότι η Ιωλκός τοποθετήθηκε αρχικά στο λόφο των Παλαιών στην είσοδο του Βόλου, ταυτισμένη με τα εκεί ερείπια, ενώ τις τελευταίες δύο δεκαετίες έχει πάλι μετακινηθεί στον μυκηναϊκό οικισμό που εντοπίστηκε στο Διμήνι. Η αρχαία Δημητριάδα ταυτίστηκε με τα ερείπια στη νότια είσοδο της πόλης του Βόλου. Είναι μάλιστα η μόνη σίγουρη και ασφαλής ταύτιση εφόσον έγινε μέσω επιγραφικών ευρημάτων. Στο λόφο, τέλος, της Γορίτσας διαπιστώθηκε ότι υπάρχουν τα ερείπια μιας ελληνιστικής πόλης του 4ου αιώνα π.Χ. με πολύ σύντομη διάρκεια ζωής, της οποίας το όνομα αγνοούμε. Και ενώ η Ιωλκός άλλαξε θέση ταύτισης σύμφωνα με τα νεότερα αρχαιολογικά ευρήματα, το ποτάμι που διέρχεται ανατολικά της Επισκοπής διατήρησε το όνομά, Άναυρος και ο νέος Δήμος που δημιουργήθηκε με εθελοντική συνένωση των κοινοτήτων της περιοχής το 1991, ονομάστηκε Δήμος Ιωλκού.

. Ας γυρίσουμε στο ποτάμι μας. Ο Άναυρος λοιπόν παρέμεινε στα ανατολικά της πόλης του Βόλου και με τη σειρά του έδωσε το όνομα σε ολόκληρη την περιοχή που βρίσκεται στις εκβολές του. Η περιοχή (ή η παραλία) του Αναύρου στο Βόλο περιέχει το Νοσοκομείο της πόλης, το Αρχαιολογικό Μουσείο και ένα όμορφο (πλην όμως αναξιοποίητο) πάρκο κατά μήκος του παραλιακού μετώπου. Όμως δε σταματούν εδώ τα πάθη του ... ποταμού. Η τοποθεσία εκβολής του ποταμού δεν ήταν πάντα αυτή που σήμερα όλοι γνωρίζουμε. Σύμφωνα με μαρτυρίες και μελέτες, ο ποταμός που σήμερα ονομάζουμε "Άναυρο" διερχόταν μέσα από το κέντρο της πόλης του Βόλου και συγκεκριμένα η κοίτη του ταυτιζόταν με τη σημερινή οδό Ιωλκού (ειρωνία;), που από ένα σημείο και κάτω ονομάζεται Ελ. Βενιζέλου. Οι εργασίες διαμόρφωσης της σημερινής κοίτης και της τοποθεσίας εκβολής του ποταμού δίπλα από το Νοσοκομείο και το Μουσείο, πραγματοποιήθηκαν μετά το 1885, σύμφωνα με τη μελέτη της Χ. Χαστάογλου και τους σωζόμενους χάρτες του 1882.

. Με ένα όνομα που μάλλον ποτέ δεν είχε στο παρελθόν, με μια διαδρομή που απέκτησε σχετικά πρόσφατα, με παρεμβάσεις στην κοίτη του προκειμένου να μην πλημμυρίζει (κάτι που δεν αποτράπηκε το 1955 και 1957) και με σημείο εκβολών που διαμορφώθηκε βάση σχεδίων για την καλύτερη οργάνωση του λιμανιού και του παραλιακού μετώπου, τι άλλο μπορούσε να συμβεί στο πολύπαθο ποτάμι;

. Και όμως, πολλά μπορούν να συμβούν. Στην πρόσφατη μελέτη του κ. Σ. Σοφιά, υποστηρίζεται με έμφαση και σιγουριά ότι "Η παραλία του Αναύρου ποταμού όπου ναυπηγήθηκε η Αργώ, ήταν με βεβαιότητα η παραλία και το λιμάνι της αρχαίας Ιωλκού." Και αυτό διότι "Η αμμώδης παραλία του Αναύρου ακόμη και μετά από 40 σχεδόν αιώνες, όπως επιβεβαιώνεται από τη θαυμάσια αεροφωτογραφία του Google earth, παραμένει στενή. Είναι η πρώτη εντυπωσιακή επιβεβαίωση γεωγραφικής περιγραφής του Ορφέα, από τις δεκάδες που ακολουθούν και που προκαλούν θαυμασμό με την ακρίβεια τους." και συνεχίζοντας ο μελετητής τους συλλογισμούς του καταλήγει "Λογικά δηλαδή ο Άναυρος θα χώριζε την παραλία από το λιμάνι της Ιωλκού, πράγμα που ισχύει ακόμα και σήμερα, αφού από τη δυτική πλευρά του Αναύρου ποταμού υπάρχει στενή αμμώδης παραλία και από την ανατολική υπάρχει μικρό λιμάνι που χρησιμοποιείται από το ναυτικό όμιλο Βόλου."

. Έτσι, το ποτάμι κάνοντας έναν μεγάλο κύκλο ενός και πλέον αιώνα, κατέληξε να θεωρείται δεδομένο και αυτονόητο, με μια ερμηνεία ορατή ακόμα και σε έναν απλό θεατή μιας αεροφωτογραφίας.

. Τι άλλο μπορεί να πάθει; Δε μας μένει παρά να περιμένουμε και θα δούμε, γιατί τελικά η ανθρώπινη δημιουργικότητα δεν έχει όρια...


Βιβλιογραφία:

  • Γεωργιάδης Ν. 1880. Θεσσαλία. Επανέκδοση 1995, Εκδόσεις ΕΛΛΑ.
  • Leake W., 1835. Travels in Northern greece, IV, p. 379.
  • Σοφιάς Σ. 2009. Ορφέας και Αργοναυτική Εκστρατεία. Εκδόσεις ΝΟώΝ. ΑΘΗΝΑ.
  • Χαστάογλου Β. 2002. Βόλος. Πορτραίτο της Πόλης τον 19ο και 20ο αιώνα. Εκδόσεις ΒΟΛΟΣ. Δημοτικό Κέντρο Ιστορίας και Τεκμηρίωσης Βόλου.ΒΟΛΟΣ.